Własność intelektualna (ang. Intellectual Property) jako efekt indywidualnej i twórczej działalności człowieka stanowi kluczowy zasób przedsiębiorstwa. Posiada konkretną wartość ekonomiczną, która wymaga odpowiedniej ochrony. Jedną z kategorii praw IP są prawa autorskie. Artykuł ten ma na celu systematyzację podstawowych informacji związanych z tym obszarem prawa i jest zaledwie wstępem do tematu.
Utwór – czyli co podlega ochronie w prawie autorskim?
W potocznym znaczeniu słowo “utwór” funkcjonuje jako synonim dzieła literackiego albo piosenki. Utwór jako przedmiot praw autorskich, to jednak coś więcej. Jako dobro niematerialne jest rezultatem pracy człowieka. O tym, czy dany wytwór intelektualny podlega ochronie prawnej decydują jego cechy, a nie strony umowy czy wpis do rejestru. Co za tym, jeżeli jesteśmy autorem utworu, nie musimy spełniać żadnych dodatkowych, formalnych wymogów, aby uzyskać ochronę prawno-autorską.
Jakie kryteria musi spełniać utwór? Przypis nr 1 Wyrok Sądu Najwyższego z 21.02.2020 r., sygn. akt I CSK 513/18, OSNC 2020, Nr 12, poz. 104
- Jest przejawem działalności twórczej – uzewnętrznionym rezultatem działania, który charakteryzuje nowość i oryginalność.
- Stanowi rezultat działalności człowieka – wytwory maszyn, zwierząt czy sił przyrody nie są objęte ochroną, ponieważ podmiotem praw autorskich może być tylko człowiek.
- Ma indywidualny charakter – tzn. odróżnia się od innych, podobnych rezultatów. Utwór musi być niepowtarzalny i powstać wskutek procesu intelektualnego, który nie był odtwórczy bądź techniczny.
- Jest ustalony – utwór podlega ochronie w momencie jego uzewnętrznienia tzn. z chwilą, gdy ktoś inny poza autorem może się z nim zapoznać, np. poprzez wygłoszenie wykładu.
Utwory spełniające wszystkie te cechy podlegają ochronie, nawet jeśli nie są dokończone. Nie ma znaczenia ich wartość, przeznaczenie, zamiar ich stworzenia czy użyteczność.
Prawa autorskie kojarzą nam się również z określeniem “dzieło”, któremu towarzyszy element artystyczny. Jednak to określenie nie będzie miało zastosowania do wszystkich utworów, np. do receptury, która będąc wytworem intelektualnym posiada walory praktyczne. Nie będzie takiej możliwości również w sytuacji, gdy utwór powstanie w trakcie wykonania np. umowy o świadczenie usług. Trzymając się definicji ustawowej dziełem będzie można określić rezultat stworzony w ramach umowy o dzieło. Przypis nr 2 Postanowienie Sądu Najwyższego – Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 13.11.2018 r. II UK 472/17
Co jest utworem w świetle prawa autorskiego?
| Utworami są m.in | Utworami nie są np. |
|---|---|
|
|
Ustalenie a utrwalenie utworu
Dla powstania praw autorskich do utworu nie jest konieczne jego utrwalenie, tj. umieszczenie go w nośniku materialnym, np. nagranie programu na płytę. Wystarczy jego ustalenie, czyli uzewnętrznienie.
Warto pamiętać, że w sytuacji, gdy autor stworzył i utrwalił utwór, np. stworzył oprogramowanie a potem „schował je do szuflady” – dopóki nikt poza nim nie zapozna się z rezultatem jego pracy – nie powstaną prawa autorskie do niego.
Czy sam pomysł na utwór jest objęty ochroną prawnoautorską?
Pomysł na utwór co do zasady nie jest objęty prawami autorskimi. Jednak podejście sądów w tym zakresie się zmienia. W sytuacji, gdy ma wystarczająco indywidualny i twórczy charakter oraz zostanie utrwalony – korzysta z ochrony prawnoautorskiej. Przypis nr 3 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 18.10.2011 r., sygn. akt VI ACa 496/11, niepubl.
Czym jest utwór zależny?
Powstanie utworu zależnego oparte jest w jakiejś części na wcześniej stworzonym utworze innego autora. Składa się z elementów utworu pierwotnego (już istniejącego), które zostały dopełnione przez innego twórcę. Utwór zależny jest odrębnym przedmiotem prawa autorskiego.
Ustawa wymienia następujące przykłady utworów zależnych:
- tłumaczenie (np. z języka angielskiego na polski, ale również napisy do filmu),
- przeróbka (np. przekształcenie dzieła symfonicznego na muzykę rozrywkową),
- adaptacja (np. adaptacja filmowa dzieła literackiego).
Korzystanie i rozporządzanie utworem zależnym (prawo zależne) ma charakter majątkowo-osobisty oraz trwa, dopóki istnieją autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego.
Dla lepszego zobrazowania tematu posłużę się przykładem.
Adam jest autorem książki science fiction, która stała się dosyć popularna. Studio developerskie chce na jej podstawie wydać grę.
Jakie kroki musi podjąć studio, aby móc taką grę stworzyć i wydać?
Samo stworzenie takiej gry nie wymaga zezwolenia twórcy. Co ważne, już w momencie jej stworzenia i ustalenia powstają prawa autorskie do utworu zależnego. Nie są wymagane do tego żadne dodatkowe formalności, w tym zgoda twórcy.
Ale już sytuacja docelowa, tj. wydanie gry, które skutkuje eksploatowaniem utworu pierwotnego – książki Adama – wymaga uzyskania przez studio zezwolenia autora określającego zakres korzystania z utworu oryginalnego i możliwości jego modyfikacji.
W praktyce będziemy mieli do czynienia częściej z licencją, ponieważ regulujemy zasady korzystania z utworu pierwotnego, a nie przenosimy do niego praw. Co ważne, upoważnienie do korzystania z cudzego dobra niematerialnego musi być zawarte w formie pisemnej, w przeciwnym wypadku będzie nieważne.
W jaki sposób można określić zakres korzystania z utworu pierwotnego?
Adam może m.in.:
- zgodzić się na zmiany niezbędne z technicznego punktu widzenia, które pozwolą przenieść fabułę książki do gry,
- nie określać szczegółowo charakteru możliwych zmian – wówczas studio developerskie musi jednak dochować „wierności ideowo-artystycznej”,
- zastrzec sobie prawo do nadzoru nad procesem tworzenia gry i do kontroli ostatecznego wyglądu gry – jeżeli celem Adama jest wierne odwzorowanie oryginału,
- zezwolić na dokonanie wszelkich modyfikacji, tak aby gra osiągnęła sukces.
Czy Adam może cofnąć udzielone zezwolenie?
Tak. Autor może cofnąć zezwolenie co do zasady w ciągu 5 lat od jego udzielenia, jeżeli powstała gra nie została rozpowszechniona. Strony mogą jednak ustalić inny termin. Wynagrodzenie, które w związku z udzieleniem licencji na stworzenie gry zostało Adamowi do tego momentu wypłacone, nie będzie wówczas podlegać zwrotowi.
Czy studio developerskie musi wskazać, że gra powstała na podstawie książki Adama?
Tak. Ustawowo został określony wymóg umieszczenia imienia i nazwiska autora oraz tytułu utworu pierwotnego w miejscu zgodnym z przyjętymi zwyczajami oraz warunkami technicznymi. W przypadku gry będą to creditsy.
Prawo Adama do takiego oznaczenia gry to przykład osobistych praw autorskich, które chronią jego więź intelektualną z utworem. Nie mają ograniczenia czasowego, dlatego powinno się oznaczać autora utworu pierwotnego, nawet gdy trafia do domeny publicznej.
Kiedy mamy do czynienia z utworem inspirowanym?
Korzystanie z cudzych utworów dla stworzenia utworu inspirowanego jest dozwolone w prawie autorskim. Utwór inspirowany powstaje pod wpływem impulsu emocjonalnego czy intelektualnego, który został wywołany innym utworem. Odwołuje się do utworu pierwotnego, którego elementy są w nowym utworze rozpoznawalne, ale nie dominujące. Utwór inspirowany posiada swoje własne cechy, które go określają.
Inspiracja może pochodzić zarówno z twórczości tego samego rodzaju, jak i odmiennego gatunku (np. pisarz sięgający do muzyki). Przykładami utworów inspirowanych są m.in parodia i pastisz.
Prawa autorskie
Na ten moment już wiemy, czym jest i jakie cechy posiada utwór jako przedmiot praw autorskich. Przebrnęliśmy również przez jego podstawowe rodzaje oraz związane z tym kwestie praktyczne.
Czym zatem są prawa autorskie?
To uprawnienia, które przysługują autorowi utworu i dotyczą różnych obszarów jego interesów jako twórcy. Celem prawa autorskiego jest ochrona poszczególnych utworów autora. Z kolei użyte w art. 23 k.c. określenie twórczości jako przykład dobra osobistego, chroni całość dorobku twórczego danego autora.
Rodzaje praw autorskich
Porównanie
| Prawa Autorskie | |
|---|---|
| Osobiste | Majątkowe |
Chronią więź autora z utworem. | Dotyczą wyłącznego prawa do: korzystania z utworu, rozporządzania nim i czerpania z niego zysków. |
Cechy | |
Prawa te, jak i sama więź są:
| Prawa te są:
Ww. termin liczony jest od pierwszego dnia roku kalendarzowego, następującego po roku, w którym miało miejsce wskazane w ustawie zdarzenie. |
*ale stanowią również część dóbr osobistych, dlatego roszczenie o zadośćuczynienie z tytułu naruszenia autorskich praw osobistych przechodzi na spadkobierców – jeżeli zostało uznane na piśmie lub powództwo w tej sprawie zostało wytoczone za życia autora. |
Na spadkobierców przechodzą również m.in. związane z prawami majątkowymi zobowiązania umowne i roszczenia z tytułu naruszenia autorskich praw majątkowych. |
*Dopuszczalne są pewnego rodzaju modyfikacje w zakresie wykonywania praw osobistych, które nie są ich zrzeczeniem się. W umowie autor może:
|
Mogą zostać przeniesione więcej niż raz, chyba, że w umowie twórca utworu wyłączy lub ograniczy taką możliwość. |
Nie zawsze rozdzielenie interesów osobistych od majątkowych jest możliwe. Renoma twórcy ma np. osobisto-majątkowy charakter, dlatego niektóre prawa osobiste nie zostały wprost wymienione w ustawie. | |
Osobiste prawa autorskie – przykłady
Twórca ma w szczególności prawo do:
- autorstwa utworu – tj. żądania, aby jego nazwisko zostało w sposób właściwy powiązane z tytułem, treścią czy fragmentem utworu, który stworzył,
- oznaczania utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo – tylko w sytuacji wyraźnej decyzji twórcy jego autorstwo może zostać zatajone. W innym wypadku określenie autora w toku rozpowszechniania utworu jest obowiązkowe.
Jeżeli nie jest możliwe lub utrudnione umieszczenie wymaganych danych autora w materiałach reklamowych, wówczas prawo to może zostać ograniczone. Nawet wtedy jednak konieczna jest zgoda twórcy na takie rozwiązanie Przypis nr 5 Wyrok Sądu Najwyższego z 21.3.2014 r. (sygn. akt IV CSK 407/13, OSNC 2015, Nr 3, poz. 36) .
- nienaruszalności treści i formy utworu oraz do jego rzetelnego wykorzystania (prawo do integralności utworu) – twórca ma prawo do decydowania o treści i formie utworu. Oznacza to, że bez jego zgody nie jest możliwa zmiana w utworze. Ma to zastosowanie również do osoby, która nabyła całość autorskich praw majątkowych i licencjobiorcy. Prawo to nie wygasa nawet po upływie ochrony praw majątkowych. W przypadku naruszenia tego prawa, autor po bezskutecznym wezwaniu do zaniechania może od umowy odstąpić lub ją wypowiedzieć, bez konieczności zwracania wynagrodzenia.
Wyjątkiem jest sytuacja, gdy zmiany są w oczywisty sposób konieczne a twórca nie miałby słusznego powodu, aby się im sprzeciwić. Przykładowo w utworze wykryte zostały błędy merytoryczne czy techniczne, które nie zostały tam celowo przez autora umieszczone i konieczne jest ich poprawienie. Wówczas nie będzie to naruszenie opisywanego prawa.
Rzetelne wykorzystanie utworu z kolei wymaga, aby było ono zgodne z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. Wykonanie utworu nie powinno być niedbałe i nieumiejętne Przypis nr 6 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9.5.2018 r. sygn. akt I ACa 1023/17, Legalis .
- Decydowanie o pierwszym udostępnieniu utworu – pierwsze udostępnienie skutkuje wygaśnięciem tego prawa. Co ciekawe samo wysłanie np. zdjęć do redakcji, bez wyraźnej zgody autora w tym zakresie, nie daje podstaw do ich publikacji.
- Nadzoru nad sposobem korzystania z utworu – kwestia ta została już poruszona w ramach historii Adama i jego książki. Jeżeli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami.
Nadzór z reguły jest nieodpłatny. Termin na jego dokonanie rzadko jest określany w umowie i jest ustalany w trakcie ustnych negocjacji. Nadzór może być przeprowadzony od momentu podpisania umowy do chwili rozpoczęcia rozpowszechniania utworu. Jeżeli twórca nie skorzysta z tej możliwości w terminie, przyjmuje się, że wyraził zgodę na rozpowszechnianie utworu.
Pola eksploatacji
Zanim przejdziemy do kwestii majątkowych praw autorskich, musimy odpowiedzieć sobie na pytanie czym są pola eksploatacji, które definiują treść tych praw.
Pola eksploatacji to sposoby wykorzystywania utworu (rozpowszechnianie, zwielokrotnianie), które składają się na uprawnienia wynikające z autorskich praw majątkowych. Utwór może być eksploatowany równocześnie na wiele różnych sposobów przez wiele podmiotów. Wraz z rozwojem technologii mogą się pojawić nowe.
W ustawie wyodrębniono przykładowe pola eksploatacji utworu, które obejmują:
- utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, tj. wytwarzanie egzemplarzy utworu określoną techniką, np. technika cyfrowa, drukarska czy zapisem magnetycznym,
- obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których utrwalono utwór, np.: wprowadzanie do obrotu, użyczenie,
- inne sposoby rozpowszechniania utworu, np.: wykonanie, wyświetlenie, odtworzenie.
Kryterium podziału opiera się głównie na technicznym (w znaczeniu możliwości stworzenia odrębnego produktu) i ekonomicznym zróżnicowaniu sposobów wykorzystania utworów. Oprócz tego czynnikiem różnicującym mogą być m.in: odmienny zasięg terytorialny, inny krąg odbiorców, odrębne ekonomiczne znaczenie danego użytku.
Wyodrębnienie pól eksploatacji ma istotne znaczenie dla umów dotyczących praw autorskich do utworu, tj. umowy przenoszącej majątkowe prawa autorskie i licencji. Prawa majątkowe autorskie zostają przeniesione w zakresie pól eksploatacji znanych w chwili zawarcia umowy oraz wyraźnie w umowie wskazanych. Oznacza to, że ogólnikowa wymiana pól lub powołanie się na pola wymienione w ustawie nie będą wystarczające. Dodatkowo, jeżeli jakieś prawa nie zostały przeniesione na nabywcę, nie będzie on mógł nimi dysponować.
Majątkowe prawa autorskie – przykłady
Autor utworu ma w szczególności prawo do:
- rozporządzania utworem na wszystkich polach eksploatacji – twórca ma swobodę w zakresie decyzji dot. tego, co zrobi z utworem. Może:
- zawrzeć umowę przenoszącą majątkowe prawa autorskie, udzielić licencji lub darować prawo do utworu,
- w testamencie wskazać, który ze spadkobierców odziedziczy te prawa lub kto będzie zobowiązany do podjęcia konkretnych działań związanych z danym prawem,
- wynagrodzenia za korzystanie z utworu – zostaje ono określone w oparciu o zakres udzielonego prawa oraz korzyści wynikające z korzystania z utworu. Każda osoba, która bezpośrednio lub pośrednio eksploatuje utwór w celach zarobkowych, ma obowiązek zapłacić wynagrodzenie autorskie,
- udzielenia zezwolenia na wykonywanie autorskiego prawa zależnego – patrz historia Adama w sekcji o utworze zależnym.
Opisane powyżej prawa autorskie osobiste i majątkowe nie są jedynymi wskazanymi w ustawie o prawach autorskich oraz prawach pokrewnych. Osobno uregulowane są np. zasady dot. twórców programów komputerowych (art. 77). Ale to materiał na osobny artykuł.
Rodzaje umów dot. praw autorskich
Autorskie prawa majątkowe mogą zostać przeniesione na inny podmiot w drodze umowy. Nie może ona obejmować wszystkich utworów twórcy już istniejących lub utworów określonego rodzaju, które mają powstać w przyszłości. Strony kontraktu dot. praw autorskich korzystają w ich zawieraniu ze swobody umów. Wyjątek stanowi forma ich zawarcia o czym więcej w kolejnej sekcji.
Umowa, dot. autorskich praw majątkowych, może zostać zawarta w drodze:
- negocjacji,
- zaakceptowania warunków regulaminu licencji niewyłącznej,
- przetargu,
- aukcji.
W ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych zostały wymienione dwa rodzaje umów:
- umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych – działa podobnie jak umowa sprzedaży rzeczy materialnej. Twórca utworu traci wyłączne prawo do korzystania z niego i rozporządzania nim a na nabywcę zostają przeniesione w całości lub w części prawa autorskie do utworu,
- umowa licencji – można ją porównać do umowy najmu rzeczy – umożliwia korzystanie licencjobiorcy z utworu w zakresie określonych pól eksploatacji, miejsca i czasu, bez zmiany właściciela praw autorskich. Wyróżnia się licencję:
- wyłączną – jej udzielenie skutkuje tym, że licencjodawca nie może udzielić licencji komuś innemu niż licencjobiorca. Jeżeli nie zostanie to wskazane w umowie wprost to domyślnie przyjmuje się, że udzielona licencja ma charakter niewyłączny,
- niewyłączny – pozwala na korzystanie z utworu przez większą liczbę niezależnych od siebie podmiotów.
Nie są to jedyne możliwe kontrakty dot. praw autorskich. W kodeksie cywilnym znajdziemy również umowę dzierżawy czy użytkowania praw, które również mają zastosowanie do majątkowych praw autorskich. Dodatkowo, ta kategoria praw może być przedmiotem wkładu niepieniężnego do spółek prawa handlowego. Ponadto w przypadku relacji pracodawca-pracownik możemy mieć do czynienia z zawartą odrębną umową (lub dodatkową klauzulą) dot. praw autorskich w sytuacji, gdy chodzi o pola eksploatacji wykraczające poza cel umowy o pracę i zgodny zamiar stron. Aczkolwiek w dalszej części artykułu skupimy się na tych umowach, które zostały wymienione w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Przeniesienie majątkowych praw autorskich a licencja – porównanie
Na koniec podsumowanie podstawowych różnic pomiędzy umową o przeniesienia majątkowych praw autorskich a licencją. Wybór typu umowy jest zależny od tego, w jaki sposób utwór będzie wykorzystywany. Czy zależy nam na dalszym posiadaniu pełni praw i czerpaniu z nich korzyści majątkowych? A może korzystne jest dla nas wejście w rolę właściciela praw autorskich do danego utworu?
| Przeniesienie majątkowych praw autorskich | Licencja wyłączna | Licencja niewyłączna | |
|---|---|---|---|
Forma zawarcia umowy | Pisemna Inaczej umowa będzie nieważna. Dotyczy to również umów, które zawierają klauzule prawno-autorskie. | Pisemna Inaczej umowa będzie nieważna. Dotyczy to również umów, które zawierają klauzule prawno-autorskie. | Dowolna Np. w formie elektronicznej w ramach akceptacji regulaminu |
Przeniesienie praw | Twórca lub aktualny właściciel trwale przenosi autorskie prawa majątkowe. | Twórca nie przenosi praw, umożliwia jedynie korzystanie z utworu na określonych w umowie zasadach. | Twórca nie przenosi praw, umożliwia jedynie korzystanie z utworu na określonych w umowie zasadach. |
Czas trwania umowy | Nie jest umową terminową. | Określony (max 5 lat) lub nieokreślony. Jeśli nie wskażemy w umowie okresu obowiązywania licencji, zgodnie z ustawą przyjmuje się okres trwania umowy do 5 lat, po upływie których umowa wygasa. Chyba, że ta kwestia została inaczej uregulowana w umowie. Dodatkowo, jeżeli licencji udzielono na okres powyżej 5 lat, to po upływie tego czasu przyjmuje się, że licencja została zawarta na czas nieokreślony. | Określony (max 5 lat) lub nieokreślony. Jeśli nie wskażemy w umowie okresu obowiązywania licencji, zgodnie z ustawą przyjmuje się okres trwania umowy do 5 lat, po upływie których umowa wygasa. Chyba, że ta kwestia została inaczej uregulowana w umowie. Dodatkowo, jeżeli licencji udzielono na okres powyżej 5 lat, to po upływie tego czasu przyjmuje się, że licencja została zawarta na czas nieokreślony. |
Dalsze rozporządzanie prawem | Nabywca praw działa jak właściciel i może rozporządzać uzyskanym prawem według swojego uznania. Twórca może w umowie wyłączyć lub ograniczyć taką możliwość. | Licencjobiorca nie staje się nabywcą praw i nie może nimi dalej rozporządzać. Chyba, że licencjodawca udzielił zgody na dalszą sublicencję. | Licencjobiorca nie staje się nabywcą praw i nie może nimi dalej rozporządzać. Chyba, że licencjodawca udzielił zgody na dalszą sublicencję. |
Roszczenia w stosunku do osób trzecich | Nabywca zyskuje uprawnienia w zakresie roszczeń, np. w kwestii naruszenia uzyskanych praw autorskich. | Licencjobiorca nie ma podstaw do roszczeń co do osób trzecich. Prawa te nadal przysługują właścicielowi praw do utworu. | Licencjobiorca nie ma podstaw do roszczeń co do osób trzecich. Prawa te nadal przysługują właścicielowi praw do utworu. |
W obrocie występuje jako: | osobna umowa | osobna umowa | osobna umowa |
Jeżeli potrzebujesz pomocy w zakresie umów dot. praw autorskich w branży IT, Game Dev lub nowych technologii – zapraszam do kontaktu.
Źródło zdjęcia: Antoni Shkraba
Teksty umieszczone na Linkedin lub mojej stronie internetowej mają charakter wyłącznie edukacyjny. Proszę nie traktuj ich jako porady prawnej w konkretnej sprawie. Sposób stosowania przepisów może się znacznie różnić w zależności od danej sytuacji. Informacje zawarte w artykułach nie dotyczą konkretnej sprawy a każdy stan faktyczny wymaga odrębnej analizy prawnej.
